حشره قرمزدانه
قرمزدانه نوعی حشره قرمز رنگ است. این حشره کوچک به اندازه عدس یا نخود و شبیه کفشدوزک است که روی کاکتوس اپونتیا زندگی می کند. رنگ طبیعی رژها و مواد آرایشی از این حشره به دست می آید و از محصولات جانبی باغ کاکتوس مجموعه کشت و صنعت امید خوزی است.
حشره قرمزدانه از خانواده کفشدوزک ها یا سخت بالپوشان است و از مراحل مختلف زندگی آن می توان رنگیزه گرفت.
تاریخچه حشره قرمزدانه در جهان
حشره Cochineal يک منبع خوب جهت تهيه رنگ مي باشد که از آن در رنگرزي استفاده مي شود. از اين حشره در سال 1876 هفت ميليون فرآورده مختلف استخراج شده. بيشتر روی انجير هندی است و روي کاکتوس opuntia و Nopalea به صورت انفرادي ديده می‌شوند.
اين حشره بومي نيم کره غربي مي باشد و گسترش سه گونه کاليفرنيا در مناطق وحشي در جنوب و جنوب شرقي کاليفرنيا وجود داشتند ولي بعد از شناخت اهميت اقتصادي آنها به ديگر نقاط جهان برده شد.
براي توليد اين حشره با ارزش دو روش پرورش وجود دارد.
1- روش دستی يا سنتی 2 -روش مکانيزه
تاریخچه حشره قرمز دانه در ایران
پرورش این حشره در گذشته در جنوب ایران، اهواز، کناره‌‌های خلیج فارس و بلوچستان مرسوم بود و جنوب ایران و به ویژه بلوچستان برای پرورش آن مناسب است. و اینک قرمزدانه هندی در باغ کاکتوس مجموعه کشت و صنعت امید در حال تولید است.
از قدیم ایرانیان برای رنگ قرمز جهت رنگرزی منسوجات و الیاف مورد استفاده در بافت فرش دستباف از رنگیزه لاکی استفاده می کردند که در ایران به رنگ لاکی معروف بوده است. رنگ لاکی از حشره لاک یا همان قرمزدانه هندی استحصال می شده است. همین رنگیزه جهت مواد آرایشی مثل لاک ناخن، رژ و ماتیک کاربرد داشته است
نکته قابل توجه این است که قرمزدانه را در گذشته از طریق واردات از کشور هند تهیه می کردند و نه تولیدات داخلی.
نوع ماده این حشره پر ندارد اما نر این حشره بال‌دار است.
انواع قرمز دانه ها
- قرمزدانه هندی یا لاک هندی
معمولا قرمزدانه هندی روی گیاهان کاکتوسی و گوشتی زندگی و نشو و نما می کند. رنگ قرمز پررنگ یا قرمز لاکی از این قرمزدانه هندی به دست می آید.
مراحل مختلف رشدی حشره شامل تخم، لارو، شفیره و حشره کامل به گیاه اپونتیا وابسته است ولیکن آسیبی به آن وارد نمی کند. زمانی که حشرات بالغ آماده تخم ریزی می شوند در بزرگترین اندازه ممکن هستند و بیشترین کارمنیک اسید را دارند که پایه رنگ قرمز به حساب می آید.
- قرمزدانه لهستانی
این نوع حشره از نوع قرمزدانه “ورمیلو” کوچکتر است. نکته جالب توجه اینجاست که تمام مراحل زندگی در ریشه گیاه است.
جمع آوری در اردیبهشت و خرداد با بیلچه ریشه را از خاک خارج کرده و حشره را از ریشه گرفته و دوباره بوته را در جای خود درون خاک میگذارند.
- قرمز دانه مکزیکی یا Cochineal
این حشره در مناطق گرمسیری آمریکای جنوبی و مرکزی و کشور مکزیک است که تغذیه آن از شیره گیاهان به خصوص برخی از کاکتوس ها است. وسیله دفاعی این حشره، ماده ای به نام “اسید کارمینیک” است.
معمولا قرمزدانه مکزیکی روی گیاهان کاکتوسی و گوشتی زندگی و نشو و نما می کند. قرمزدانه های مکزیکی را در زمان تخم ریزی از روی گیاهان جمع آوری کرده و بعد از جوشاندن آن ها را خشک می کنند.
در رنگ های خوراکی، رنگرزی و لوازم آرایشی کاربرد دارد.
- قرمزدانه مدیترانه ای
این نوع حشره بر روی نوعی بلوط که در آب و هوای مدیترانه ای رشد می‌کند زیست دارد.
- کرم ورمیلو
این حشره روی نوعی درخت بلوط زندگی می کند که در جنوب اسپانیا و جزایر یونان می روید.
این حشره از شیره گیاه استفاده می کند و در اوایل فروردین به اندازه هسته غوره و در اردیبهشت به اندازه نخود می شود و اوایل خرداد ماه شروع به تخم گذاری می کند و مقدار زیادی تخم بیرون می‌‌ریزد.
ماده پس از دو هفته از تخم بیرون می‌‌آید. با پیدا کردن جای مناسب به گیاه می‌‌چسبند و بدن آنها گرم و متورم می شود و به شکل یکپارچه به صورت جزیی از گیاه درمی آید. از این حشره در شروع تخم گذاری محصول برداری می کنند.
جمع آوری قرمزدانه
برحسب محل زندگی حشره به طرق مختلف جمع آوری می شود. بهتر این است که عمل جمع آوری یک بار در سال انجام گیرد، چون در غیر این صورت رنگ های به دست آمده ماده رنگی کمتری را دارند. زمان جمع آوری اغلب شب و هنگام سحر است زیرا شبنم کمتر و حشره با ناخن های خود محکم به شاخه چسبیده است، این عمل زیر نور چراغ انجام می گیرد.
طرز تهیه رنگدانه ها از قرمزدانه های هندی
حشره های قرمزدانه جمع آوری شده از باغ کاکتوس مجموعه کشت و صنعت امید ابتدا خشک، سپس به صورت پودر در آورده شده و در زمان مصرف، بسته به نوع کاربری در حلال های مختلف حل شده و در ترکیب با مواد گوناگون مثل موم، پارافین فرآوری شده و محصول نهایی به دست می آید یا در آب داغ حل شده و جهت رنگرزی نخ و پارچه آماده می شود.
موارد استفاده از حشره قرمزدانه
– قرمزدانه بهترین ماده رنگزای حیوانی است که به تنهایی یا با ترکیب با رنگ های گیاهی، انواع سایه روشن های رنگی را به ویژه برای قالیبافی، از آن به دست می آورند. رنگ لاکی معروف در فرش ایران از این جمله است.
-در حال حاضر از قرمزدانه نیز در مواد آرایشی مثل لاک ناخن، رژ و ماتیک نیز استفاده می شود.
-در مواد خوراکی مثل نوشیدنی ها و حتی سوسیس کالباس هم از رنگیزه قرمز دانه کمک می گیرند که معمولا با کدِ E120 از آن نام برده می شود.
نشان E ۱۲۰ بر روی بسته‌های غذایی بیانگر چیست؟
رنگ دهنده غذایی به نام کارمین (Carmin) از حشره قرمزدانه لهستانی استخراج می شود که به آن E120 می گویند.
طریقه شناخت رنگ قرمزدانه اصل
چون قرمزدانه در ایران گران قیمت است لذا سودجویان در آن تقلباتی می نمایند این تقلبات شامل افزایش وزن قرمزدانه از طریق مخلوط کردن آن با شن و گچ و گرد سرب انجام می گردد تشخیص مواد خارجی و میزان آن در قرمزدانه به دو گونه میسر است:
الف – آزمایشات شیمیایی: مثلاً تأثیر اسیدها که رنگ آن را زرد می کند و رسوبی نیز به جای می گذارد یا زاج سیاه و سولفات مس هر دو بر روی قرمزدانه رسوب بنفش می دهند.
ب – آزمایش فیزیکی: و آن حل نمودن رنگ در آب است به دفعات و دور نمون محلول قرمز تا آنجا که قرمزدانه به کلی با آب از ظرف خارج می گردد و مواد تقلبی در ته ظرف باقی بماند.